Ông giáo làng với bộ sưu tập Thạch địa non sông

Giữa nhịp sống hối hả, trong một căn nhà nhỏ ấm cúng ở xã Xuân Lộc tỉnh Đắk Lắk (trước đây thuộc thị xã Sông Cầu, tỉnh Phú Yên), có một người đàn ông vẫn lặng lẽ gìn giữ một "kho báu" lạ lùng. Không phải vàng son, không phải cổ vật đắt tiền, tài sản quý giá nhất đời ông là những hòn đá, nắm đất, mẩu gạch vỡ… Những vật tưởng chừng vô tri ấy lại biết kể câu chuyện về hồn thiêng sông núi. Người đàn ông đó là Đoàn Ngọc Thành – một ông giáo làng về hưu, người đã dành cả tâm huyết để kiến tạo nên bộ sưu tập mang tên: "Thạch địa non sông".

Từ nắm đất trong chiếc lư hương cũ

Câu chuyện của thầy giáo Đoàn Ngọc Thành bắt đầu từ một cuộc di cư mang nhiều hoài niệm. Năm 1993, do yêu cầu công tác, anh rời vùng đất Sông Cầu (Phú Yên) đầy nắng gió để chuyển vào Tuy Hòa, rồi sau đó xuôi về phương Nam, định cư tại TP. Hồ Chí Minh.

Với nhiều người, di cư là để tìm đến những chân trời mới, bỏ lại sau lưng những cái cũ kỹ. Nhưng với anh Thành, hành trang quý giá nhất anh mang theo trong chiếc ba lô sờn vai ngày ấy lại là một chiếc lư hương. Bên trong chiếc lư hương ấy không phải là tro bụi ngẫu nhiên, mà là nắm đất được anh kính cẩn lấy ngay dưới chân mộ ông nội mình ở quê nhà.

Anh tâm sự: "Dù ở đâu, quê hương vẫn phải ở bên mình. Người ta nói đất có thổ công, sông có hà bá, nhưng với kẻ ly hương, nắm đất cha ông chính là điểm tựa tinh thần". Suốt những năm tháng bôn ba nơi đất khách, hàng đêm, mỗi khi thắp nén nhang lên bàn thờ, nhìn làn khói mỏng manh tỏa ra từ nắm đất quê nhà, anh Thành lại thấy lòng mình chùng lại. Trong khoảnh khắc tĩnh lặng ấy, anh không cảm thấy mình đang đứng giữa Sài Gòn ồn ã, mà như đang đối diện với quê hương, đang đứng trước mộ phần tổ tiên, nghe gió rì rào qua những rặng dừa xứ Nẫu. Nắm đất ấy là sợi dây vô hình nhưng bền chặt, neo giữ tâm hồn "ông giáo làng" trước những biến động của thời cuộc.

Khi quê hương hóa thành Tổ quốc

Nếu như nắm đất trong lư hương ban đầu chỉ là nỗi nhớ nhà gói gọn trong phạm vi Sông Cầu, Xuân Lộc, thì khi vào TP. Hồ Chí Minh, không gian hoài niệm của anh Thành bắt đầu mở rộng. Quê hương với anh lúc này không chỉ là một ngôi làng, một thị xã, mà là cả dải đất Phú Yên, và rộng hơn là hai tiếng "Việt Nam".

Bước ngoặt cho ý tưởng về bộ sưu tập độc đáo đến trong một lần anh về thăm Gò Công (Tiền Giang). Đứng thắp hương trước tượng đài Bình Tây Đại Nguyên soái Trương Định, anh Thành lặng người khi được biết một chi tiết xúc động: Đất trong chiếc lư hương lớn đặt trước tượng đài không phải đất tại chỗ, mà được trang trọng mang từ Quảng Ngãi – quê hương của người anh hùng – vào.

Chi tiết ấy như một tia chớp lóe lên trong tâm trí người thầy giáo. "Tại sao mình không gom góp hình hài đất nước về một mối? Tại sao không để đất đá kể chuyện lịch sử?". Ý tưởng xây dựng một bộ sưu tập đất đá tượng trưng cho Đất Nước được hình thành ngay khoảnh khắc thiêng liêng đó.

Nghĩ là làm. Trong một lần trở về Phú Yên thăm đền thờ Lương Văn Chánh – vị Thành hoàng có công khai khẩn vùng đất Phú Yên, anh Thành đã quan sát rất kỹ. Khi thấy một mẩu gạch trước cổng đền bị rơi ra, nằm lăn lóc ngay gốc cây Bồ đề (vốn là cây di sản quốc gia), anh đã kính cẩn xin người giữ đền cho phép mình thỉnh mẩu gạch ấy về. Đó không phải là hành động nhặt nhạnh tùy tiện, mà là sự trân trọng những gì thuộc về di sản. Mẩu gạch ấy trở thành "viên gạch" đầu tiên, đặt nền móng cho công trình tâm huyết của đời anh.

Hành trình 5 năm gom góp hình hài non sông

Năm 2015, thầy giáo Đoàn Ngọc Thành nhận quyết định nghỉ hưu. Rũ bỏ những bụi phấn trắng và giáo án, những miệt mài với công việc sự vụ, anh bắt đầu những tháng ngày "rong chơi" đầy ý nghĩa. Trong khi bạn bè đồng trang lứa chọn nghỉ ngơi, an dưỡng, thì anh lại khoác ba lô lên vai, bắt đầu hành trình đi dọc chiều dài đất nước.

Ý tưởng ban đầu được anh hệ thống hóa thành hai chủ đề rõ rệt. Thứ nhất là bộ sưu tập "Tổ quốc trong tim", bao gồm các mẫu vật (đất, đá, cát, sỏi) được lấy tại những vị trí địa lý mang tính cột mốc quốc gia, những nơi địa đầu, biên cương, hải đảo gắn liền với lịch sử và văn hóa dân tộc.

Khi bộ sưu tập này gần hoàn thiện, một suy nghĩ khác lại nảy sinh trong tâm trí người thầy giáo già: "Đất nước được giữ vững là nhờ xương máu cha ông. Để giữ nước phải có anh hùng". Vậy là anh tiếp tục hành trình để hình thành bộ sưu tập thứ hai mang tên "Tưởng nhớ anh hùng". Những mẫu vật này được anh Thành xin hẳn hoi ở đền thờ, phần mộ, lăng tẩm, hay nền nhà cũ của những vị anh hùng dân tộc lừng lẫy trong sử sách.

Hai bộ sưu tập ấy ghép lại thành một tổng thể hoàn chỉnh, bi tráng và hào hùng với tên gọi chung: "THẠCH ĐỊA NON SÔNG".

Để hoàn thành công trình này, anh Thành đã mất tròn 5 năm ròng rã. 5 năm với chiếc ba lô trên vai, anh đã rong ruổi đến những vùng đất xa xôi, hiểm trở nhất. Nhưng anh không đơn độc. Trên hành trình đi tìm hình hài non sông ấy, anh có sự đồng hành của vợ con, của anh em ruột thịt, bạn bè và cả những người sui gia. Có những nơi anh không thể tự mình đến, anh nhờ bạn bè, người thân lấy giúp với tất cả sự cẩn trọng và trang nghiêm.

Những "hòn đá" biết nói và bài học cho mai sau

Với người ngoài, bộ sưu tập của anh Thành có thể chỉ là những cục đất, hòn đá, nắm bụi cỏ khô khan. Nhưng với anh, mỗi mẫu vật là một linh hồn, là một phần máu thịt của Tổ quốc. Anh trân quý chúng như tài sản của đời mình, lau chùi, sắp xếp và ghi chép tỉ mỉ lai lịch của từng món.

Mỗi mẫu vật trong bộ sưu tập "Thạch địa non sông" đều gắn liền với một chuyến đi, một câu chuyện đầy cảm xúc. Anh Thành rưng rưng khi giới thiệu về "báu vật" của mình. Quý nhất với anh, vẫn là nửa viên gạch lấy ở cổng đền thờ Lương Văn Chánh, nơi khởi nguồn cho tình yêu xứ sở Phú Yên.

Nhưng gây xúc động mạnh mẽ nhất có lẽ là 3 mẩu gạch vỡ nhuốm màu thời gian. Đó là những mảnh vỡ anh lấy được ngay tại vết đạn đại bác mà thực dân Pháp đã bắn từ sông Hồng vào Cửa Bắc thành Hà Nội trong cuộc xâm lăng tàn khốc năm xưa. Cầm mẩu gạch trên tay, người ta như còn nghe thấy tiếng súng rền vang, thấy được nỗi đau và cả sự kiên cường của cha ông trong những ngày đầu giữ nước.

Lại có một mẫu vật khác khiến người xem phải lặng người: Nắm đất lấy tại chân núi Mã Yên (núi Yên Ngựa) thuộc xã Chi Lăng, Lạng Sơn. Tương truyền, đây chính là nơi chủ tướng giặc Minh là Liễu Thăng đã bị nghĩa quân Lam Sơn chém rơi đầu. Nắm đất ấy không chỉ là đất núi rừng biên ải, mà nó chứa đựng hào khí Đông A, chứa đựng niềm kiêu hãnh của một dân tộc không bao giờ khuất phục trước ngoại xâm.

Và không thể không nhắc đến nắm cát vàng óng ả mang vị mặn mòi của biển cả. Đó là cát Hoàng Sa, được anh Châu – một ngư dân quả cảm từ đảo Lý Sơn – mang về từ quần đảo Hoàng Sa ruột thịt tặng cho anh. Nắm cát ấy đi kèm với những câu chuyện ly kỳ về những chuyến ra khơi bám biển, khẳng định chủ quyền thiêng liêng của Tổ quốc giữa trùng khơi sóng dữ.

Điều anh Thành tâm huyết nhất khi thực hiện bộ sưu tập "Thạch địa non sông" không phải là để khoe khoang hay thỏa mãn thú vui tuổi già. Với anh, đó là sự thỏa lòng yêu nước, là cách anh thể hiện lòng biết ơn với tiền nhân. Quan trọng hơn cả, anh muốn dùng chính những mẫu vật "người thật việc thật" này để truyền ngọn lửa yêu nước đến các con, các cháu nội ngoại của mình.

Anh muốn khi các cháu nhìn vào mẩu gạch Cửa Bắc, chúng biết đau với nỗi đau mất nước; khi chạm vào nắm đất Chi Lăng, chúng biết tự hào về sức mạnh dân tộc. Những mẫu đất đá tưởng chừng như vô tri, vô giác ấy, qua bàn tay và trái tim của ông giáo Đoàn Ngọc Thành, đã trở thành những cuốn sách giáo khoa sinh động nhất, dạy cho thế hệ sau bài học làm người, bài học về lòng tự tôn dân tộc.

Trần Thanh Hưng, Viện Nghiên cứu Phát triển Bảo tồn Văn hóa nghệ thuật Đông Nam Á